بررسی نحوه عملکرد علمی حاج ملاعلی کنی

کلید واژه ها:

ملاعلی کنی، مدرسه مروی

وقف و مدرسه ی مروی

وقف

وقف در لغت به معنی حبس می باشد. (کاشف الغطاء 1422 هـ. ق، ص: 1) و در اصطلاح فقهی یعنی عقدی که ثمره ی آن تحبیس اصل و اطلاق منفعت است. ( محقق حلّی، 1408 هـ. ق، ج، ص: 165) یعنی اصل مالی را- چه منقول و چه غیر منقول - نه منافع آن را، برای مصارف خاصی وقف کنند. واقف «کسی که وقف کرده است» استفاده نوع مصارف آن را مشخص می کند.
وقف شرایطی دارد که از مهم ترین آنها عبارت اند از:
1. اهلیت واقف.
2. مالک بودن واقف.
3. مقارن بودن قبول و ایجاب.
4. منجز بودن وقف. (شهید اول، 1417 هـ. ق ج2، ص 263 - 265)
5. وام.
6. قبض
7. خروج کردن از اموال خود. ( خمینی، 1409 هـ. ق، ج، ص: 64- 67)
در مسائل فقهی وقف آمده است که:
اگر مورد مصارف وقف در جهت فی سبیل الله ذکر شده باشد، در هر راهی که منجر به ثواب شود مورد مصرف قرار گیرد، کفایت می کند. (خمینی، 1409 هـ. ق ج، ص: 72)
از احکام وقف این است که آن یا به صورت عام است، یا خاص. ( حائری یزدی، 1380، ص: 65) به عبارت دیگر «واقف می تواند وقف را هم برای خود و خانواده اش قرار دهد وهم برای دیگران.» (شهید ثانی، 1410 هـ. ق، ج، ص: 177) به این صورت است که موقوفات یا به صورت عام هستند یعنی برای عموم مردم وقف می شود و همگان از آن بهره مند شوند و یا این که موقوف علیهم آن خاص است بدین صورت که اموال موقوفه تنها منحصر به گروه خاصی اختصاص دارد. و در صورتی که وقف به صورت مطلق باشد و شخص خاصی برای اداره ی مورد موقوفه مدنظر نباشد موقوف علیه آن، حاکم شرع می باشد. (شهید ثانی، 1410 هـ. ق، ج، ص: 177) بعد از انقلاب اسلامی در ایران امام خمینی (ره) آیت الله مهدوی کنی را در 26 شهریور 1363 مطابق با ذی الحجه ی سال 1404 به عنوان تولیت مدرسه مروی منصوب کردند. (صحیفه نور، ج 19، ص: 71)

مدرسه مروی یا فخریه

در زمان قاجار شخصی به نام محمد حسین خان قاجار مروی که وزیر فتحعلی شاه بود، مسجد و مدرسه را ساختند و بعدها موقوفات زیادی بر آن افزودند. این موقوفات معروف به مسجد و مدرسه مروی یا فخریه است.( اعتماد السلطنه، روزنامه خاطرات اعتماد السلطنه، 2536، ص: 133) این فرد مکانی به مساحت جمعاً 14500 مربع را به این کار اختصاص دادند که در سالهای 1232 - 1228 ساختمان آن بنا نهاده شد.
این مدرسه یکی از مدارس معروف و مشهور تهران و شاید در زمان خود، مشهور ایران بوده است. از همان ابتدا بسیاری از بزرگان و دانشمندان و ادیبان ایران در این مدرسه به تحصیل علم پرداخته اند. البته استفاده از این مدرسه مخصوص افراد ساکن در تهران نبوده بلکه از تمامی شهرها و روستاهای کشور برای علم آموزی راهی این مدرسه می شدند.
واقف مدرسه مروی به دلیل علاقه فراوان به خاندان اهل بیت (ع) و مذهب تشیع این مکان را به مسجد و مدرسه ی دینی تخصیص داد. یعنی آن را به وقف عام در آورده است.
از شرایط محمد حسین خان برای اداره امور این مکان های موقوفه، عالم و مجتهد بودن متولی آن است و تاکنون این شرط ایشان عملی شده است. تولیت این مکان بعد از خودشان به ترتیب زیر بوده است که همگی از علما و فضلای دانشمند شیعه بوده اند.
- حاج میرزا مسیح استرآبادی،
- ملا میرزا محمد اندرمانی،
- حاج ملاعلی کنی،
- میرزا زین العابدین،
- حاج میرزا حسن آشتیانی،
- حاج شیخ مرتضی آشتیانی،
- حاج میرزا احمد آشتیانی،
- حاج میرزا باقر آشتیانی،
- آیت الله مهدوی کنی
حاج ملاعلی کنی سومین متولی مدرسه بودند.( امینی، 1992، ص:7) مقام ریاست عظمی و کیاست کبری حاج ملاعلی در اداره امور مدرسه و مسجد بسیار بارز بود به طوری که بسیاری افراد از دوست و دشمن به آن معترف بودند، به طور کلی بعد از عهده دار شدن ایشان تغییرات بسیاری چه در شکل ظاهری آن و چه از نظر نحوه ی مدیریتی ایشان در مدرسه مروی به وقوع پیوست. ( اعتماد السلطنه، چهل سال تاریخ ایران، 1363، ج 2، ص: 682)
مثلا سید عبدالکریم یکی از اساتید برجسته و بزرگ آن عصر به دعوت حاج ملاعلی در مدرسه فخریه شروع به تدریس نمودند. ( همان ج 1، ص: 242)
بعد از فوت ملاعلی امور اوقاف مدرسه ی فخریه به میرزا زین العابدین، امام جمعه ی دارالخلافه موکول افتاد. ( همان، ج 1، ص 192)
این مدرسه چندین حجره دارد که این حجرات هر ماه شش تا هفت تومان خرج دارند.(اعتمادالسلطنه، روزنامه خاطرات اعتماد السلطنه، 2536، ص 133)
از دیگر بخش های قابل ذکر حوزه علمیه مروی کتابخانه غنی و ارزشمند آن است. این کتابخانه که در ضلع شمال غربی مدرسه مروی واقع شده است از بدو تأسیس این مدرسه 1228 هـ. ق با عنایتی که خان مروی نسبت به کتاب داشته اند تأسیس شده است. چنان که پشت برخی نسخ خطی یا غیر خطی آن عبارت «وقف مرحوم محمد حسین خان مروی»، مرقوم می باشد. با توجه به سهمی که خان مروی از موقوفات برای کتابخانه در نظر گرفته است اهمیتی که شخص ایشان به کتاب و کتابخانه می داده اند روشن می شود. این کتابخانه 1050 نسخه خطی دارد که یک سوم آن از موقوفات خود خان مروی است. (اعتمادالسلطنه، چهل سال تاریخ ایران، 1363، ج 2، ص 682).
به جز خود شخص مرحوم محمد حسین خان مروی، نام برخی از واقفان دیگر در مقدمه کتاب فهرست نسخ خطی کتابخانه مروی ذکر شده است، که در آنجا شرح حال اجمالی واقفان به ضمیمه شرح حال مفصلی از خان مروی و نیز دیگر متولیان این مدرسه تازمان حضرت آیت الله مهدوی کنی آمده است. این فهرست در سال 1371 شمسی تهیه، تنظیم شده است. کتب خطی شامل 55 نسخه قرآن کریم و بقیه مربوط به موضوعات فقه، اصول، تفسیر، اعتقادات، ادبیات عرب، اخلاق، ریاضیات، نجوم، دیوان اشعار، کتب رجال، طب اسلامی، نامه ها و رساله های مختلف می باشد از تمامی کتب خطی در سال 1384 عکسبرداری شده که جهت ماندگاری آثار و استفاده در گروه تحقیق حوزه مروی مورد بهره برداری قرار گرفته است.( استادی، 1371، ص: 1)
از دیگر شروط این مدرسه این است که ایام عاشورا نباید کسی از افراد مدرسه در جای دیگری مهمان شود و به خارج از مدرسه بروند، باید هر شب در مدرسه مجلس روضه خوانی باشد؛ شام هم داده شود. حاج ملاعلی پس از تولیت این مدرسه به این مراسم بسیار شأن و عظم داده است تا آنجا که تمامی خدمتکارهای این مجلس همه معمم بوده و تمامی پیشخدمت ها آخوند بودند. (اعتماد السلطنه، روزنامه خاطرات اعتماد السلطنه، 2536، ص 133)
از وقف های عام دیگری که حاج ملاعلی کنی عهده دار تولی آن بودند، مربوط به شخصی به نام عزیز محمد صلاتی است که در حکم وقفنامه ی آن در 28 ذی الحجه ی سنه 1323 نگارش یافته است.( رضایی، 1383، ص 106)
در کتابی به نام مهد علیا آمده است که مهد علیا مادر آقا محمد خان قاجار، پولی را به مبلغ چهار صد تومان را وقف طلاب و فقرا نمودند که متولی این امر را حاج ملاعلی قرار دادند. ( نوایی، 1383، ص 84).

1. استادی، رضا؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه، مدرسه مروی، تهران: کتابخانه مدرسه مروی، اول، 1384.
2. اعتماد السلطنه، محمد حسن؛ چهل سال تاریخ ایران، یا المآثر والآثار، تهران: اساطیر؛ اول، 1363.
3..........؛ روزنامه خاطرات اعتماد السلطنه، تهران: امیرکبیر، سوم، 2536.
4. امینی، محمد هادی؛ معجم رجال الفکر والدب فی النجف، بی جا: بی نا، 1992.
5. انصاری، مرتضی؛ زندگانی و شخصیت شیخ انصاری، اهواز: مرتضی انصاری، 1380.
6. امین، سید محسن؛ اعیان الشیعه، تحقیق: حسن امین، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1374.
7. بامداد، مهدی؛ شرح حال رجال ایران در قرن 12و 13و 14 هـ. ق، تهران: کتار فروشی زوار، دوم، 1357.
8. بنجامین، ساموئل گرین ویلر؛ ایران و ایرانیان " عهد ناصرالدین شاه"، تحقیق: محمد حسین کردبچه، تهران: جاویدان، اول، 1362.
9. تدوین و تنظیم از مؤسسه نشر آثار امام خمینی؛ صحیفه نور، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1379.
10. تنکابنی، محمد؛ قصص العلماء تهران: انتشارات علمیه اسلامیه، 1364.
11. تهرانی، آغابزرگ؛ طبقات اعلام الشیعه، قرن 13، یا الکرام البرره، مشهد: دارالمرتضی للنشر، 1404.
12......؛ طبقات اعلام الشیعه، قرن 13، نقباءالبشر، مشهد: دارالمرتضی للنشر، 1404.
13.....؛ الذریعه الی التصانیف الشیعه، بیروت: دار الاضواء، بی تا
14. جایلقی، سید علی اصغر، طرائف المقال فی معرفه ی طبقات الرجال، قم: مکتبه ی آیه الله مرعشی نجفی، 1410.
15. حائری یزدی، محمد حسن؛ وقف در فقه اسلامی و نقش آن در شکوفایی اقتصادی اسلامی، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، اول، 1380.
16. حرزالدین، محمد؛ معارف الرجال، قم: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، اول، 1405.
17. رجبی، محمد حسن؛ علمای مجاهد، تهران: مرکز اسناد، اول، 1382.
18. رضایی، امید؛ پنجاه و یک عریضه و حکم شرعی از علما دوره ی قاجار درباره ی امور جاری موقوفات، بی جا: معونت فرهنگی سازمان اوقاف و امور خیریه، او، 1383.
19. زرکلی، خیرالدین؛ الاعلام، بیروت: دارالعلم للملایین، 1986.
20. شریف رازی، محمد؛ اختران فروزان ری طهران یا تذکره المقابر، قم: مکتبه ی الزهرا، اول، بی تا
21..........؛ گنجینه دانشمندان، تهران: اسلامیه، 1353.
22. عاملی، محمد بن مکی، ( شهید اول)؛ الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه ی، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دوم، 1417 هـ.ق.
23. عاملی، زین الدین بن علی، (شهید ثانی)؛ الروضه ی البهیه ی فی شرح اللمعه ی الدمشقیه، ( المحشّ ی - کلانتر)، قم، کتابفروشی داوری، اول، 1410 هـ. ق.
24. قمی، عباس؛ الفوائد الرضویه فی احوال علما، المذاهب الجعفریه، تحقیق: ناصر باقری بیدهندی قم: بوستان کتاب، اول، 1385.
25. کاشف الغطاء، حسن بن جعفر؛ أنوار الفقاهه - کتاب الوقف، نجف: مؤسسه کاشف الغطاء، اول، 1422 هـ. ق.
26. کحاله ی، عمر رضا؛ معجم المؤلفین، بیروت، دار الاحیاء التراث العربی، بی تا.
27. کنی، علی؛ توضیح المقال فی علم الرجال، تحقیق: محمد حسین مولوی، قم: دارالحدیث اول، 1379.
28. کهنوی کشمیری، محمد مهدی؛ نجوم السماء، قم: بصیرتی، 1396 هـ. ق.
29. مجله پیام انقلاب، سال 13، شماره 71.
30. مجله مشکوه.
31. محقق حلی، نجم الدین جعفر بن حسن؛ شرائع الاسلام فی مسائل الحلال والحرام، قم: مؤسسه اسماعیلیان، دوم، 1408 هـ. ق.
32. مدرس تبریزی، محمد علی؛ ریحانه الادب، تهران، خیام، چهارم، 1374.
33. مرعشی نجفی، شهاب الدین؛ الاجازه الکبیره، قم: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، اول، 1414.
34. معلم حبیب آبادی، محمد علی؛ مکارم الآثار، در احوال رجال دو قرن 13 و 14 ه. ق. اصفهان: انجمن کتابخانه های عمومی اصفهان، 1351.
35. موسوی اصفهانی، سید محمد مهدی؛ احسن الودیعه فی تراجم مشاهیر مجتهدی الشیعه، نجف: حیدریه، دوم، 1986 م.
36. موسوی خمینی، سید روح الله؛ تحریر الوسیله ی، قم: مؤسسه مطبوعات دارالعلم، اول، 1409 هـ.
37. نوایی، عبدالحسین، مهد علیا، تهران: اساطیر، اول، 1383.
38. نوری، حسین؛ مستدرک الوسائل، قم: آل البیت، 1416.
39. واعظ خیابانی، علی؛ علمای معاصر، تحقیق: عقیقی بخشایشی، قم: دفتر نشر نوید اسلام، اول، 1382.
40. نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران.
منبع مقاله: مجموعه مقالات همایش نکوداشت حاج ملا علی کنی (ره)